Primair Onderwijs
Voortgezet Onderwijs
MBO
Creëer een sociaal veilige sfeer op school
Omgaan met seksualiteit
Kennisbank
Weten hoe je integer kunt omgaan met seksueel gedrag zorgt voor een veilige school. Zo kunnen leerlingen zichzelf zijn en leren hoe ze met elkaar kunnen omgaan, ook op het gebied van seksualiteit en gender.
Situaties gerelateerd aan seksualiteit en gender kom je op allerlei manieren tegen op school en in de klas. Ben je werkzaam in het voortgezet onderwijs? Dan herken je vast situaties als deze:
Zoenend op alle social media profielfoto’s. Verkering ‘nemen’ omdat al je klasgenoten dat hebben.
Rondom seksualiteit en gender kunnen zich positieve situaties voordoen voor de groep en de ontwikkeling van leerlingen. Ook kunnen er momenten (en incidenten) met onveiligheid ontstaan. Voor een sociaal veilig klimaat heb je aandacht nodig voor zowel de mooie als de ‘schurende’ momenten. Dat vraagt in beide gevallen om seksuele integriteit.
Lichamelijke veranderingen in de puberteit. Nieuwsgierigheid naar ‘seks’. Sexting.
Het creëren van een open en veilig klimaat rondom seksualiteit en gender vraagt om werken aan seksuele integriteit: BewustBewust van je gevoelens en gedachten (zoals vooroordelen en intenties) en de invloed daarvan op je gedrag. Bewust van je (on)gelijkwaardige rol ten opzichte van de ander., respectvolRespect voor je eigen lichaam, je seksuele en genderidentiteit en voor je relatie(s). Respect voor het lichaam van de ander, de seksuele en genderidentiteit van de ander en de relaties van de ander. en verantwoordelijkVerantwoordelijk voor de eigen keuzes en gedrag. Toenemende verantwoordelijkheid voor de ander. Aanspreken en/of melden als je ziet dat een ander over de grens gaat. In geval van de leraar ben je daarnaast verantwoordelijk voor het beschermen van de kinderen en jongeren die aan jou worden toevertrouwd. omgaan met de eigen seksualiteit en gender en die van anderen’. Dat geldt in de eerste plaats voor schoolpersoneel, in hun houding en handelen richting leerlingen en elkaar. Ook is seksuele integriteit iets waar leerlingen beter in kunnen worden door hier samen met elkaar en hun leraren aandacht voor te hebben.
Hoe kun je werken aan een seksueel integer school- en klassenklimaat?
Een discussie over mensenrechten maakt een rustige leerling plots fel.
We zijn soms geneigd om bepaald gedrag van jongeren al snel af te keuren en te begrenzen. Dit terwijl het ontdekken van het (veranderende) lichaam, het aangaan van (intieme) relaties en de ontwikkeling van de eigen seksuele identiteit, genderidentiteit en seksuele oriëntatie onderdeel zijn van de groei en ontwikkeling van kinderen en jongeren. Let wel, iedere jongere doet dit in een eigen tempo en manier. Bij dit leren hoort seksuele opvoeding: leren welk gedrag gewenst is op school en welk gedrag niet. En leren hoe je op een gezonde manier met gevoelens en handelingen kunt omgaan. De schoolomgeving is een oefenplaats voor leerlingen. Leraren hebben daardoor een gouden kans om een positieve bijdrage te leveren in die ontwikkeling van leerlingen en hen samen te laten leren.
Een meisje draagt ineens grootgeblokte blouses en een ‘stekelkoppie’. De jongen met de zorgvuldig uitgekozen kleding, wordt ‘homo’ genoemd.
Leerlingen verschillen van elkaar in wat ze doen, denken, voelen, willen doen en eruit willen zien. Ook verschillen ze in hun seksuele en genderontwikkeling en hun religieuze, culturele en sociale achtergrond en opvoeding. Al die variaties komen samen in de klas. Het respecteren van al die verschillen is niet vanzelfsprekend, maar kunnen leerlingen wel leren. Daarin heeft het onderwijs een pedagogische opdracht, die is vastgelegd in het vo-kerndoel 43: “De leerling leert .. respectvol om te gaan met seksualiteit en met diversiteit binnen de samenleving, waaronder seksuele diversiteit”. Werken aan seksuele integriteit is dus ook onderdeel van burgerschapsvorming.
Wil je alles weten over hoe je aandacht kan geven aan dit kerndoel? Bekijk dan de themakamer ‘Gender en seksuele diversiteit’ of onze website Gendi.nl.
Wil je een collega graag uitleggen waarom jij wil werken aan seksuele integriteit? Deze argumenten kun je inbrengen:
Kortom, werken aan seksuele integriteit is een noodzaak voor een veilige school en voor de toekomst van leerlingen. In deze themakamer vind je hoe je dit kan doen en wat Stichting School & Veiligheid te bieden heeft om je hierbij te ondersteunen.
Heb je op school te maken met seksueel grensoverschrijdend gedrag of twijfel je daarover? Lees dan verder in de themakamer ‘Seksuele Grensoverschrijding (vo)’ of bel met ons Adviespunt.
Jij kunt in jouw les een klimaat scheppen waarin leerlingen zichzelf kunnen zijn. Ook als het gaat over relaties, het ontdekken van hun lichaam en hun identiteit – en het respecteren van elkaar daarin.
Hierbij hebben we het niet alleen over de les seksuele vorming tijdens biologie of verzorging, maar over élke les. Dus ook tijdens gym, Duits, koken of boekhouden. Want ook in deze lessen wordt wel eens gescholden met ‘vuile homo’: een situatie die de verantwoordelijkheid is van de hele school.
Hiermee bezig zijn vraagt om pedagogisch handelen én het goede voorbeeld geven in seksuele integriteitSeksuele integriteit is bewust, respectvol en verantwoordelijk omgaan met de eigen seksualiteit en gender en die van anderen. Hoe doe je dat?
Er worden flauwe grapjes gemaakt over menstruatie. Twee meiden kondigen aan dat ze hebben gezoend. Een gerucht: er gaat een naaktfoto van een leerling rond op sociale media.
In zulke ongeplande situaties maakt jouw pedagogisch handelen het verschil voor de veiligheid van leerlingen en het samen werken aan seksuele integriteit. Om gepast te kunnen reageren is het allereerst belangrijk om (seksueel) gedrag en opmerkingen van leerlingen te herkennen. Ook moet je het kunnen ‘plaatsen’: het kunnen onderscheiden van ‘normaal’ seksueel gedrag tegenover seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dat is niet altijd gemakkelijk. Het vraagt om:
Let op: Een situatie van seksueel grensoverschrijdend gedragVoorbeelden van seksueel grensoverschrijdend gedrag zijn: verbale/talige seksuele intimidatie (o.a. grapjes, dubbelzinnige opmerkingen, ongevraagd delen van verhalen over seksuele ervaringen, dubbelzinnig gebruik emoticons); ongewenste aanraking (bv. tik op billen, ongewenste knuffel); seksuele handelingen moeten doen of zien (bv. gedwongen aftrekken, moeten kijken naar masturberen of seksfilmpjes); exhibitionisme (genitaal laten zien in het openbaar); voyeurisme (gluren naar -deels- naakte mensen); shame sexting (het ongevraagd doorsturen van naaktfoto’s); grooming (verleiden van een minderjarige voor seksuele doeleinden); verkrachting. vraagt om adequaat ingrijpen.
Is dat bij jou op school aan de orde of twijfel je hierover? Kijk dan in de themakamer ‘Seksuele Grensoverschrijding (vo)’ of bel met ons Adviespunt.
De situatie vraagt vaak dat je snel de nodige aandacht en (pedagogische) reactie geeft. Dit vraagt van jou als leraar: A) een brede set aan kennis, houding en vaardigheden, die je op het juiste moment en de juiste manier kunt inzetten (m.a.w. pedagogisch vakmanschap), B) seksueel integer handelen: bewust, respectvol en verantwoordelijk kunnen omgaan met de eigen seksualiteit en gender, en die van leerlingen en collega’s.
Hoe ziet dat pedagogisch vakmanschap eruit, zodat je seksuele integriteit kunt voorleven en stimuleren bij leerlingen?
Je leest er meer over in het artikel ‘Pedagogische wegwijzers naar seksuele integriteit (vo).
Door steeds in te gaan op spontane situaties in de klas, creëer je als het ware een doorlopende leerlijn van pedagogische reacties en betekenisvolle leermomenten. Opgeteld hebben die een positieve invloed op de sociale veiligheid in de groep, een seksueel integer klimaat en de seksuele integriteit van leerlingen.
De enige manier om je leerlingen te laten merken dat seksualiteit een normaal gespreksonderwerp is, is het gesprek erover met regelmaat te initiëren. Als je alleen afwacht tot ‘het speelt’ – en het dus niet actief bespreekbaar maakt – geef je leerlingen de boodschap dat het onderwerp en hierover praten taboe is. In ieder leerjaar en bij verschillende vakken zijn kansen om onderwerpen van (integer omgaan met) seksualiteit ter sprake te brengen.
Er zijn verschillende manieren waarop je gepland aandacht kunt geven aan seksualiteit. Een uitgebreide toelichting en uitwerking hiervan vind je in het artikel ‘Geplande aandacht aan seksualiteit in het vo’. In het kort:
Ook tijdens al deze geplande leermomenten van aandacht voor seksualiteit en gender zijn jouw pedagogisch vakmanschap en seksuele integriteitLees meer over de pedagogische wegwijzers naar seksuele integriteit bepalend voor de veiligheid en ontwikkeling van leerlingen.
Kennisbank artikelen over dit onderwerp:
‘De Kijkroute’ is een professionaliseringswerkvorm voor leraren in het voortgezet onderwijs om samen met enkele collega’s aan de hand van video’s met klassensituaties te werken aan pedagogisch vakmanschap op het gebied seksualiteit en gender. Een spelbord met vragen leidt langs de video’s.
Wat kun je als vo-leraar doen om een veilig en seksueel integer klimaat te scheppen in de klas en in school? Dat vraagt om pedagogisch vakmanschap. Acht wegwijzers geven richting aan hoe je in alledaagse klassensituaties kunt werken aan seksuele integriteit.
Aan een seksueel integer klimaat in de les en de school kun je als team werken door: het thema bespreekbaar te maken, afspraken en regels vast te leggen, en aandacht te hebben voor je voorbeeldfunctie. Dit vraagt om samenwerking, betrokkenheid en verantwoordelijkheid.
Als je wilt werken aan een seksueel integer schoolklimaat, vraagt dat om het uitdragen en voorleven hiervan door het hele team. Daarvoor is betrokkenheid, verantwoordelijkheid en samenwerking van iedereen nodig. Hoe jij en je collega’s (in het bijzijn) van leerlingen handelen, heeft voor leerlingen een grote voorbeeldfunctie.
Denk bijvoorbeeld aan hoe je als collega’s met elkaar omgaat, hoe je in de klas over een collega spreekt, hoe je over je eigen relaties of ervaringen spreekt en hoe je met leerlingen omgaat. Het goede voorbeeld geven is gemakkelijker wanneer binnen het team met openheid en respect wordt gepraat over seksualiteit, gender- en seksuele diversiteit, identiteit en relaties.
Wil je meer weten over hoe seksueel integer gedrag van schoolmedewerkers eruit ziet of hoe je een integere schoolcultuur herkent? Lees dan verder in dit artikelWerken aan seksueel integer gedrag door schoolmedewerkers.
Waar moet je aan denken bij openheid en respect in het team?
Deze drie punten hebben we verder uitgewerkt in het artikel ‘Voorleven van seksuele integriteit met het team’.
De sociale veiligheid op school is gebaat bij het maken van afspraken, ook als het gaat om seksueel gedrag. Waar kun je dan aan denken?
Voor een seksueel integer schoolklimaat zijn schoolbrede randvoorwaarden nodig: heldere taken en verantwoordelijkheden en een gedragscode. Daarnaast zijn heldere doelen vereist voor de ontwikkeling van de seksuele integriteit van leerlingen (kerndoel 43). Jullie visie vormt de basis bij het vormgeven van het schoolbeleid.
Hoe komt een school tot een visie op de de ontwikkeling van de seksuele integriteit van leerlingen? En hoe maak je daar vervolgens een helder beleid op? Probeer gezamenlijk antwoorden te vinden op de volgende vragen, en leg dit vast in het schoolveiligheidsplan:
Inbedding vraagt om aandacht. Je kunt aandacht hebben voor een seksueel integer klimaat door dit regelmatig onderwerp te maken in overleggen, door het verzamelen van geanonimiseerde gegevens van de vertrouwenspersoon, door vragen op te nemen over seksueel gedrag in een schoolveiligheidsenquête. Door dit met regelmaat te doen, krijg je onder meer zicht op professionaliseringsbehoeften binnen de school.
Tip: Stel een werkgroep samen die taakuren krijgt om meerdere keren per jaar samen te komen om bijvoorbeeld het curriculum door te lichten, te zorgen voor initiatieven waar deze ontbreken in het curriculum, en jaarlijks een medewerkersbijeenkomst te organiseren over dit onderwerp.
Werken aan seksuele integriteit kan een uitdaging zijn. Vanuit culturele, religieuze of individuele overtuigingen (bij collega’s, leerlingen of ouders) kunnen ideeën en ervaringen sterk uiteen liggen. Emoties kunnen hoog oplaaien of weerstanden groot zijn. Toch creëert dit eigenlijk de ideale oefenplaats voor seksuele integriteit; hoe kun je respectvol zijn naar jezelf én naar de ander?
Helderheid over de taken en verantwoordelijkheden werkt preventief, en is extra belangrijk wanneer zich situaties van onveiligheid voordoen. Spreek daarom af wie welke verantwoordelijkheden draagt. Wie houdt zicht op een seksueel integer schoolklimaat? Wie hebben een aanzwengelende rol? Langs welke route wordt gehandeld als grenzen overschreden worden? En welke rol hebben een vertrouwenspersoonThema ‘Vertrouwenswerk (vo)’, intern begeleider, aanspreekpunt pesten en aandachtsfunctionaris hierin?
Meer over de route in de school bij een situatie van seksuele grensoverschrijding vind je bij het thema ’Seksuele grensoverschrijding (vo)’Thema ‘Seksuele grensoverschrijding (vo)’.
Voor alle medewerkers op een school is het van belang dat er een gedragscode bestaat, die aangeeft welk gedrag van hen verwacht wordt. Zij hebben immers een belangrijke voorbeeldfunctie. Een gedragscodeArtikel ‘Model gedragscode schoolmedewerkers’ geeft duidelijk aan hoe professionals zich schoolbreed moeten opstellen ongeacht hun geslacht, geaardheid of functie. De gedragscode is dus niet zozeer een beperking, als wel een duidelijk kader dat alle betrokkenen kan worden voorgehouden.
Omdat de relatie tussen leraar en leerling is een pedagogische relatie is, waarin de leerling afhankelijk is van de docent, mag deze relatie nooit door de leraar geseksualiseerd worden. Toch kun je als docent soms romantische of seksuele gevoelens ontwikkelen voor een leerling. In het artikel ‘Gevoelens voor een leerling’Artikel ‘Gevoelens voor een leerling’ lees je wat je in dat geval kunt doen, en hoe je kunt je voorkomen dat deze gevoelens doorgaan in (seksueel grensoverschrijdend) gedrag.
Voor een seksueel integer schoolklimaat heeft de school ook de omgeving nodig. Partners hierin zijn ten eerste de ouders/verzorgers. Maar ook de GGD, jeugdzorg en de politie zijn partners in het werken aan seksuele integriteit op school.
Het is van belang om ouders te zien en te behandelen als gelijkwaardige pedagogische partners, juist als het gaat om seksueel gedrag van hun kinderen. Praten over seksueel gedrag bij kinderen roept vaak sterke emoties op bij ouders, omdat het zo dicht raakt aan de identiteit, normen en waarden van henzelf en van hun kind.
Let wel op: Tot 16 jaar moet je ouders/verzorgers informeren, vanaf 16 jaar mag de jongere zelf beslissen. Dit is belangrijk als een jongere bijvoorbeeld voor een seksuele identiteit kiest die ouders niet voorstaan.
Schoolveiligheid is allereerst een zaak van de school zelf. Dit betekent niet dat de school er helemaal alleen voor staat. Er zijn situaties waarin de school samen kan – of zelfs moet – werken met andere partijen, zoals de politie. Niet alleen bij mogelijke strafbare feiten, ook in de preventieve sfeer kunnen school en politie veel voor elkaar betekenen. Zorg daarom voor een goede relatie met de contactpersoon bij de politie.
De GGD en de jeugdzorg kunnen ook belangrijke partners zijn in het werken aan seksuele integriteit op school. Hierover volgt begin 2021 meer informatie op deze pagina.
Werken aan seksuele integriteit dient het Verdrag voor de Rechten van de Mens. Kerndoel 43 verplicht het voortgezet onderwijs te werken aan respect voor diversiteit en seksualiteit. En bij overschrijding van de integriteit geldt additionele wet- en regelgeving en de meldplicht.
In het voortgezet onderwijs is het verplicht om aandacht te geven aan seksualiteit en seksuele diversiteit. Dit werd in 2012 opgenomen in kerndoel 43. Aan de formulering van het bestaande kerndoel werd toegevoegd “…en leert respectvol om te gaan met seksualiteit en met diversiteit binnen de samenleving, waaronder seksuele diversiteit”.
Daarmee zijn alle middelbare scholen in Nederland verplicht om deze aspecten op te nemen in hun onderwijsaanbod. De manier waarop en de mate waarin zij dat doen, blijft een zaak van de school zelf. De belangrijkste reden voor de aanpassing, zoals genoemd in het Staatsblad (2012), is dat de aandacht in het onderwijs voor seksualiteit en seksuele diversiteit van groot belang is voor:
Op deze manier komt kerndoel 43 tegemoet aan een aantal basale waarden uit de Nederlandse grondwet: gelijkheid en het recht op gelijke behandeling, tegengaan van en verbod op discriminatie en de vrijheid van meningsuiting.
Ook vanuit het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind en het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens is werken aan seksuele integriteit noodzaak. Bewust, respectvol en verantwoordelijk (leren) omgaan met de eigen seksualiteit en gender en die van anderen is nodig om te beantwoorden aan verschillende kinderrechten en mensenrechten. Voor het naleven van deze rechten is het nodig dat iedereen de rechten van de ander respecteert.
Bij overschrijding van de seksuele integriteit (denk aan seksuele intimidatie, seksueel misbruik en geweld) geldt additionele wet- en regelgeving. Alle informatie over de wet- en regelgeving hierover vind je bij het het thema ‘Seksuele grensoverschrijding (vo)’Thema ‘Seksuele grensoverschrijding (vo)’.
Meld je aan voor onze nieuwsbrief en ontvang iedere maand actuele informatie over sociale veiligheid op school.
