Een blijvend onderdeel van opgroeien

Het online leven is inmiddels een vast onderdeel van het opgroeien. Het internet en sociale media zijn niet meer weg te denken en zullen dat in de toekomst ook niet zijn. Daarom is het niet realistisch of wenselijk om deze digitale wereld te verbieden of te ontmoedigen. In plaats daarvan moeten we studenten leren hoe zij zich hier veilig in kunnen voortbewegen.  

Sociale media of online gedrag?

• Sociale media zijn online platforms waarvan de gebruikers de inhoud bepalen. Tenminste… dat is wat we denken. Sociale media bestaan alleen voort doordat de gebruikers actief blijven; zo zijn de platforms opgebouwd en dat is het verdienmodel. Sociale mediaplatforms maken gebruik van verschillende manieren om de gebruiker aangehaakt te houden. Denk aan het gebruik van algoritmes, zodat de gebruiker de content blijft zien die die interessant vindt. We ‘betalen’ zo letterlijk met onze aandacht.  

• Online gedrag gaat niet over sociale media, maar over de gebruiker. Het gaat over je doen, laten en handelen in de online wereld. Op gedrag kun je invloed uitoefenen: dat doen sociale mediaplatforms namelijk ook.  En juist om die redenen verdient het aandacht hebben voor online gedrag een plaats in opvoeding en in het onderwijs. Als school maak je het verschil door studenten bewust te maken van hun online gedrag en hen hierin te begeleiden. 

Risico’s en kansen van online omgevingen 

De online wereld stimuleert de creativiteit, ondersteunt de ontwikkeling van een eigen identiteit en maakt het maken van sociale contacten en kennisopbouw mogelijk. We dragen bij aan de persoonlijke en sociale groei van studenten door hen te leren hoe zij op een positieve manier gebruik kunnen maken van deze mogelijkheden.

Hoewel de online wereld kansen biedt, brengt deze ook risico’s met zich mee. Onveiligheid kan zich uiten in de vorm van online pesten, haatberichten, uitsluiting, ongewenste sexting of blootstelling aan schadelijke content. Deze ervaringen beïnvloeden relaties tussen studenten, hun welzijn en de sfeer in de klas.  

Toch betekent het bestaan van deze risico’s niet dat jongeren er altijd schade aan ondervinden. Door digitale veerkracht kunnen zij hiermee omgaan. Jongeren van nu zijn digital natives: ze groeien op in en met de online wereld. Daarom moeten ze weten hoe ze ermee om kunnen gaan. De rol van scholen en ouders is dan ook om de digitale veerkracht te vergroten. Door samen met studenten te oefenen, met hen in gesprek te blijven en hen bewust te maken van mogelijke risico’s (en wat je kunt doen als je dit tegenkomt) vergroot je de digitale weerbaarheid.  

De rol van de school en samenwerking

Door duidelijke normen te stellen over gewenst gedrag, studenten hierin te begeleiden en grenzen te stellen wanneer deze normen worden overschreden, draagt de school bij aan een sociaal veilige leeromgeving – zowel offline als online. 

Deze verantwoordelijkheid ligt echter niet alleen bij de school. Samenwerking met ouders en andere schoolpartners is onmisbaar. Door samen afspraken te maken en studenten gezamenlijk te ondersteunen, versterken we de sociale veiligheid, op school én online. 

Grijp in als het online misgaat  

Als de sociale veiligheid in het geding komt moet je ingrijpen, bijvoorbeeld wanneer sprake is van bedreigingen, (cyber)pesten, ongeoorloofd verspreiden van materiaal, accounts die gehackt worden en cyberstalking. Zie ons stappenplan voor omgaan met online incidenten.   

Op de volgende manier besteed je in de klas aandacht aan online gedrag: 

• Begin met een open gesprek met je studenten. Wacht niet op een incident, maar praat regelmatig met je studenten over online gedrag en hun online ervaringen. Wat vinden ze belangrijk op sociale media? Welke positieve kanten zien ze? Zijn er ook minder fijne ervaringen geweest? Laat studenten nadenken over verschillen en overeenkomsten tussen online en offline gedrag. Speel in op hun leefwereld door actuele casussen of filmpjes als gespreksstarter te gebruiken. Zorg voor een open gesprek zonder te oordelen, zodat studenten zich vrij voelen om hun ervaringen te delen. 
• Link dit gesprek ook aan de beroepspraktijk. Verbind online gedrag met professioneel gedrag op de werkvloer. Hoe communiceer je professioneel met collega’s, leidinggevenden, cliënten of klanten via bijvoorbeeld email of WhatsApp? Bespreek de beroepsethiek: wat zijn de gevolgen van online roddelen over collega’s of het delen van vertrouwelijke informatie in de werkomgeving. Of laat studenten nadenken over hun digitale voetafdruk: wat zegt hun online gedrag over hen als (toekomstige) werknemer?  

• Maak samen met je studenten afspraken over online gedrag.  Begin het schooljaar met afspraken maken over hoe jullie met elkaar omgaan en maak expliciet de link met online gedrag. Maak deze afspraken met vragen als: Hoe willen we met elkaar in de klas én online omgaan?  Wat doen we als we zien dat het (online) misgaat? Hoe spreken we elkaar aan op gedrag? Leg de afspraken vast en herhaal en evalueer ze regelmatig. 

• Laat studenten mede-eigenaar zijn van een positief online klimaat. Niet alleen afspraken maken is cruciaal, ook het naleven en bewaken ervan. Studenten hebben hier zelf ook een verantwoordelijkheid in. Jongeren spiegelen zich sterk aan leeftijdsgenoten; vooral aan de meer invloedrijke (populaire) studenten. Maak hier gebruik van door hen te betrekken bij het uitdragen van positieve normen. Dit doe je door bijvoorbeeld: (1) rolmodellen in te zetten: populaire studenten die bewust positief online gedrag laten zien; (2) studenten te leren hoe ze zelf een actieve rol kunnen spelen in het stoppen van negatief online gedrag. 

• Begrens ongewenst online gedrag. Hoewel je niet alles ziet, kun je wel duidelijke grenzen stellen en consequent zijn in je reactie als je merkt dat online gedrag de sociale veiligheid aantast. Spreek je expliciet uit over grensoverschrijdend gedrag dat je signaleert of dat studenten zelf ter sprake brengen. Of gebruik actualiteiten: ‘Hebben jullie dit wel eens gezien of meegemaakt? Wat vinden jullie van wat je hebt gezien of gehoord? Wat zou jij doen in zo’n situatie?’ 

• Geef concrete handvatten voor hulp. Wat kunnen studenten doen als ze zelf online grensoverschrijdend gedrag ervaren of signaleren? Zorg dat ze weten waar ze terechtkunnen voor hulp, zowel binnen school als extern (bijvoorbeeld Helpwanted.nl of Meldknop.nl)   

• Leer van je studenten. Je hoeft geen expert te zijn op het gebied van sociale media om hierover het gesprek te voeren. Jongeren weten vaak meer over de nieuwste sociale media platformen en trends dan jij. Gebruik dat in je voordeel. Door nieuwsgierige vragen te stellen, krijg je waardevolle informatie en laat je zien dat je hun online wereld serieus neemt. Vraag bijvoorbeeld welke online uitdagingen of fenomenen op dat moment spelen in hun omgeving. Of maak van een actueel onderwerp een klasgesprek en betrek hen bij de oplossingen.  

• Wees je bewust van je voorbeeldrol. Als docent heb je een belangrijke voorbeeldfunctie, zowel in de klas als online. Dit betekent dat je je bewust moet zijn van je eigen sociale mediagedrag en hoe dit zich verhoudt tot je professionele rol. Gebruik sociale media op een manier die bijdraagt aan een positieve online cultuur en denk dus kritisch na over je eigen uitingen online.  

Leg afspraken en regels vast

Het is raadzaam om afspraken en regels over sociale mediagebruik vast te leggen in een sociale media protocol. Het protocol biedt richtlijnen voor studenten, ouders en onderwijspersoneel over acceptabel en niet acceptabel online gedrag. Het kan bepalingen bevatten over: 

• Gedragsregels: Hoe gaan we als school om met online communicatie en sociale media? 
• Privacy en gegevensbescherming: Welke informatie mogen we wel of niet delen? 
• Contact tussen studenten en docenten: Via welke kanalen is dit toegestaan en onder welke voorwaarden? 
• Gebruik van sociale media in de les: Hoe zetten we sociale media verantwoord en educatief in? 
• Handhaving en consequenties: Wat er gebeurt er bij online grensoverschrijdend gedrag?   

Deel kennis binnen het team

Niet iedereen binnen het team heeft dezelfde expertise nodig op het gebied van sociale media. Misschien heeft een collega meer kennis en ervaring en kun je die benaderen als vraagbaak. Het is echter wel belangrijk dat alle teamleden een basiskennis hebben en op de hoogte zijn van de schoolbrede protocollen en gedragsregels. 

Creëer een open gesprekscultuur

Sociale media kunnen zorgen voor lastige of gevoelige situaties. Het is daarom essentieel dat er binnen het team een open cultuur is waarin je dergelijke situaties bespreekbaar maakt. Geef elkaar de ruimte om vragen te stellen, dilemma’s te delen en gezamenlijk naar oplossingen te zoeken. Bespreek bijvoorbeeld met elkaar: 

• Hoe gaan we om met grensoverschrijdend gedrag van studenten op sociale media?
• Hoe reageer je als een collega negatief wordt besproken op sociale media? 
• Wat doe je als er privé-informatie van studenten of docenten online verschijnt? 

Maak een schoolbrede visie en beleid 

Een sociaal veilige school begint met een gedeelde visie op online gedrag en sociale media. Hoe zorgen we ervoor dat studenten en medewerkers zich zowel fysiek als online veilig voelen? Dit vraagt om een bewuste strategie waarin het omgaan met sociale media aansluit op de visie van de school. 

Een doordachte aanpak houdt in dat je: 

• Gedragsregels, protocollen en een eenduidige houding tegenover sociale media en online veiligheid duidelijk formuleert. Hiermee bied je helderheid en structuur voor zowel studenten als medewerkers. 

• Afspraken niet alleen op papier zet, maar je deze actief bespreekt, evalueert en bijstelt. Door sociale media en online gedrag regelmatig op de agenda te zetten, blijft het onderwerp levendig en relevant. 

• Het beleid aansluit bij de praktijk, zodat het ook echt wordt nageleefd. De uitdaging ligt vaak niet in het opstellen van afspraken, maar in het creëren van bewustwording en het samen uitdragen van de gewenste online cultuur.  

Gebruik de expertise van studenten

Maak gebruik van de kennis en vaardigheden van studenten door hen actief in te zetten binnen de school. Zo vergroot je hun zelfvertrouwen en ontstaat er een sterke leer- en samenwerkingscultuur. 

Zo maak je gebruik van hun kennis en vaardigheden: 

• Studenten als experts op ouderavonden: Laat studenten tijdens ouderavonden uitleg geven over sociale media. Ze kunnen ouders informeren over populaire apps, digitale trends, online veiligheid en hoe zij het gesprek met hun kinderen hierover kunnen aangaan. Dit zorgt voor meer begrip tussen ouders en studenten en helpt ouders bij de digitale opvoeding. 

• Presentaties over digitale vaardigheden aan het onderwijsteam: Laat studenten presentaties geven aan het onderwijsteam over onderwerpen als online identiteit, nepnieuws herkennen, cyberpesten en het belang van een positieve online reputatie. Dit helpt niet alleen bij bewustwording, maar geeft studenten ook een actieve rol in mediawijsheid binnen de school. 

Melden en ondersteuning

Studenten, ouders en medewerkers moeten weten waar ze terechtkunnen bij grensoverschrijdend online gedrag. Zorg voor: 

• Duidelijke meldprocedures voor online incidenten, zodat slachtoffers en omstanders weten hoe en bij wie ze dit kunnen melden. 

• Aandacht voor nazorg en ondersteuning bij studenten die online grensoverschrijdend gedrag hebben meegemaakt. 

• Samenwerking met externe instanties, zoals politie, jongerenwerk, Halt, Veilig Thuis of Helpwanted.nl, om effectieve hulp te bieden. Lees meer bij: Samenwerken met schoolpartners. 
  

Samen met politie 

Handhaving en veiligheid
Samenwerken met de politie helpt om de veiligheid op school en online te bewaken. Bij online bedreigingen, het verspreiden van schadelijke beelden of digitale oplichting kan een snelle reactie van een jeugdagent of digitale wijkagent voorkomen dat situaties escaleren. Door korte lijntjes met de politie te hebben, kun je direct handelen bij problemen. Zo weten studenten dat grensoverschrijdend gedrag niet zonder gevolgen blijft. 

Preventie en vroegtijdige signalering
De politie kan helpen om risicovol gedrag, zoals cyberpesten en online beïnvloeding door criminelen, vroeg te signaleren. Een digitale wijkagent ziet trends en kan de school waarschuwen als er zorgen zijn binnen de gemeenschap. Je kunt snel ingrijpen bij online problemen als je een vast contactpersoon heeft. Zo hoeft de politie pas in actie te komen als het echt nodig is. 

Bewustwording en samenwerking
Een jeugdagent of digitale wijkagent kan bijdragen aan bewustwording over online risico’s. Samen kun je richtlijnen opstellen voor hoe je omgaat met online misstanden. Dit zorgt ervoor dat studenten en docenten weten waar ze terechtkunnen bij problemen. De aanpak van online veiligheid wordt effectiever door duidelijke afspraken en samenwerking. 

Samen met jongerenwerk 

Begeleiding en ondersteuning
Jongerenwerkers helpen jongeren bij het omgaan met sociale media. Ze begrijpen de leefwereld van jongeren en bieden ondersteuning bij vragen over groepsdruk, online pesten en zelfbeeld. Omdat zij geen autoriteit zijn zoals de politie, kunnen jongeren makkelijker bij hen terecht met problemen. Dit verlaagt de drempel om hulp te vragen. 

Bemiddeling bij online conflicten
Bij spanningen op sociale media kunnen jongerenwerkers helpen om ruzies of pestgedrag op te lossen. Ze herkennen problemen op tijd en kunnen ingrijpen voordat de situatie erger wordt. Ook kunnen ze als tussenpersoon fungeren tussen jongeren, ouders en de school, zodat je gezamenlijk naar een oplossing zoekt. 

Preventie vanuit een vertrouwensrelatie
Jongerenwerkers bouwen een band op met jongeren en kunnen daardoor open gesprekken voeren over online gedrag. Dit helpt om jongeren bewust te maken van de gevolgen van hun keuzes op sociale media. Dit werkt vaak beter dan een officiële waarschuwing, omdat de gesprekken laagdrempelig zijn. Zo ontwikkelen jongeren verantwoord online gedrag. 

Samenwerken met ouders 

Scholen en ouders hebben samen de taak om kinderen veilig en bewust te leren omgaan met sociale media. Jongeren zijn veel online en het is belangrijk dat zij daar goede begeleiding bij krijgen. Ouders kunnen thuis het gesprek aangaan over online gedrag, terwijl de school dit ondersteunt met lessen en duidelijke regels.  

Creëer bewustwording
Ouders hebben vaak niet altijd door welke gevaren er online zijn of weten niet hoe ze hun kinderen beschermen. Daarom is het belangrijk dat scholen regelmatig informatie delen, bijvoorbeeld via nieuwsbrieven, sociale media of ouderavonden. Dit kan gaan over cyberpesten, privacy of hoe de school omgaat met online problemen. Ook kunnen scholen ouders laten weten bij wie ze terechtkunnen als er zorgen zijn. 

Stimuleer het gesprek
Het is belangrijk dat ouders met hun kinderen praten over hun online ervaringen. Jongeren weten beter hoe ze moeten omgaan met online problemen, zoals cyberpesten, als ze dit regelmatig doen. Help ouders hierbij door bijvoorbeeld informatie te delen over hoe je als ouder actief met je kind praat over sociale media en online risico’s. Op OffLimits staan handige tips om dit gesprek te voeren.  

Laat ouders positief online gedrag stimuleren
Kinderen leren vooral van het voorbeeld dat hun ouders geven. Daarom is het goed als ouders laten zien hoe je respectvol en veilig met sociale media omgaat. Scholen ondersteunen dit door bijvoorbeeld studenten filmpjes of presentaties te laten maken over positief online gedrag. Zo wordt het niet alleen een regel, maar iets wat jongeren zelf belangrijk vinden. 

Geef ouders handvatten
Ouders moeten weten waar ze hulp krijgen als er problemen zijn. Scholen kunnen ouders voorzien van handige links en telefoonnummers, zoals meldpunten voor cyberpesten of de helpdesks van sociale mediaplatforms. Zo kunnen ouders snel actie ondernemen als hun kind te maken krijgt met online problemen. Ook helpt de Mediadiamant ouders om bewuste keuzes te maken in het mediagebruik van hun kind. Dit model laat zien welke aspecten belangrijk zijn bij mediaopvoeding, zoals balans, veiligheid en gedrag. Dit geeft ouders ideeën over hoe ze hun kind ondersteunen en beschermen op sociale media. 

Maak duidelijke afspraken
Veel scholen werken al met afspraken over gedrag op school. Dit kan ook worden uitgebreid naar online gedrag. Door afspraken te maken over wat acceptabel is op sociale media, zowel thuis als op school, krijgen studenten een duidelijk kader. Dit helpt om samen eenduidig op te treden tegen cyberpesten en ander ongewenst gedrag.