Een blijvend onderdeel van opgroeien

Het online leven is inmiddels een vast onderdeel van het opgroeien. Het internet en sociale media zijn niet meer weg te denken en zullen dat in de toekomst ook niet zijn. Daarom is het niet realistisch of wenselijk om deze digitale wereld te verbieden of te ontmoedigen. In plaats daarvan moeten we leerlingen leren hoe zij zich hier veilig in kunnen voortbewegen.  

Sociale media of online gedrag?

• Sociale media zijn online platforms waarvan de gebruikers de inhoud bepalen. Tenminste… dat is wat we denken. Sociale media bestaan alleen voort doordat de gebruikers actief blijven; zo zijn de platforms opgebouwd en dat is het verdienmodel. Sociale mediaplatforms maken gebruik van verschillende manieren om de gebruiker aangehaakt te houden. Denk aan het gebruik van algoritmes, zodat de gebruiker de content blijft zien die die interessant vindt. We ‘betalen’ zo letterlijk met onze aandacht.  

• Online gedrag gaat niet over sociale media, maar over de gebruiker. Het gaat over je doen, laten en handelen in de online wereld. Op gedrag kun je invloed uitoefenen: dat doen sociale mediaplatforms namelijk ook.  En juist om die redenen verdient het aandacht hebben voor online gedrag een plaats in opvoeding en in het onderwijs. Als school maak je het verschil door leerlingen bewust te maken van hun online gedrag en hen hierin te begeleiden. 

Risico’s en kansen van online omgevingen 

De online wereld stimuleert de creativiteit, ondersteunt de ontwikkeling van een eigen identiteit en maakt het maken van sociale contacten en kennisopbouw mogelijk. We dragen bij aan de persoonlijke en sociale groei van leerlingen door hen te leren hoe zij op een positieve manier gebruik kunnen maken van deze mogelijkheden.

Hoewel de online wereld kansen biedt, brengt deze ook risico’s met zich mee. Onveiligheid kan zich uiten in de vorm van online pesten, haatberichten, uitsluiting, ongewenste sexting of blootstelling aan schadelijke content. Deze ervaringen beïnvloeden relaties tussen leerlingen, hun welzijn en de sfeer in de klas.  

Toch betekent het bestaan van deze risico’s niet dat kinderen er altijd schade aan ondervinden. Door digitale veerkracht kunnen zij hiermee omgaan. Kinderen van nu zijn digital natives: ze groeien op in en met de online wereld. Daarom moeten ze weten hoe ze ermee om kunnen gaan. De rol van scholen en ouders is dan ook om de digitale veerkracht te vergroten. Door samen met leerlingen te oefenen, met hen in gesprek te blijven en hen bewust te maken van mogelijke risico’s (en wat je kunt doen als je dit tegenkomt) vergroot je de digitale weerbaarheid.  

De rol van de school en samenwerking

Door duidelijke normen te stellen over gewenst gedrag, leerlingen hierin te begeleiden en grenzen te stellen wanneer deze normen worden overschreden, draagt de school bij aan een sociaal veilige leeromgeving – zowel offline als online. 

Deze verantwoordelijkheid ligt echter niet alleen bij de school. Samenwerking met ouders en andere schoolpartners is onmisbaar. Door samen afspraken te maken en leerlingen gezamenlijk te ondersteunen, versterken we de sociale veiligheid, op school én online. 

Grijp in als het online misgaat  

Als de sociale veiligheid in het geding komt moet je ingrijpen, bijvoorbeeld wanneer sprake is van bedreigingen, (cyber)pesten, ongeoorloofd verspreiden van materiaal, accounts die gehackt worden en cyberstalking. Zie ons stappenplan voor omgaan met online incidenten.   

Op de volgende manier besteed je in de klas aandacht aan online gedrag: 

• Begin met een open gesprek met je leerlingen. Wacht niet op een incident, maar praat regelmatig met je leerlingen over online gedrag en hun online ervaringen. Vraag bijvoorbeeld tijdens een kringgesprek wat ze online doen, welke filmpjes ze bekijken, of ze zelf berichten sturen en wat ze leuk en minder leuk vinden aan online contact. Speel in op hun leefwereld door actuele casussen of filmpjes als gespreksstarter te gebruiken. Zorg voor een open gesprek zonder te oordelen, zodat leerlingen zich vrij voelen om hun ervaringen te delen.  

• Maak samen met je leerlingen afspraken over online gedrag.  Begin het schooljaar met afspraken maken over hoe jullie met elkaar omgaan en maak expliciet de link met online gedrag. Maak deze afspraken met vragen als: Hoe willen we met elkaar in de klas én online omgaan?  Wat doen we als we zien dat het (online) misgaat? Hoe spreken we elkaar aan op gedrag? Leg de afspraken vast en herhaal en evalueer ze regelmatig. 

• Afspraken naleven en bewaken. Niet alleen het maken van afspraken is belangrijk, maar ook het naleven en bewaken ervan. Betrek de kinderen hierbij en bespreek hoe ze elkaar kunnen helpen om de afspraken na te leven. Maak bijvoorbeeld een klassenregelposter of moedig invloedrijke (populaire) leerlingen aan om het goede voorbeeld te geven. Kinderen kijken vaak naar elkaar om te bepalen wat normaal is, dus positieve rolmodellen binnen de klas kunnen veel invloed hebben.

• Begrens ongewenst online gedrag. Hoewel je niet alles ziet, kun je wel duidelijke grenzen stellen en consequent zijn in je reactie als je merkt dat online gedrag de sociale veiligheid aantast. Spreek je expliciet uit over grensoverschrijdend gedrag dat je signaleert of dat leerlingen zelf ter sprake brengen. Of gebruik actualiteiten: ‘Hebben jullie dit wel eens gezien of meegemaakt? Wat vinden jullie van wat je hebt gezien of gehoord? Wat zou jij doen in zo’n situatie?’ 

• Geef concrete handvatten voor hulp. Bespreek met de klas wat ze kunnen doen als ze online iets vervelends meemaken of zien gebeuren. Laat ze weten dat ze altijd bij jou of een andere volwassene terechtkunnen en wijs hen op hulplijnen zoals Helpwanted.nl. 

• Leer van je leerlingen. Je hoeft geen expert te zijn op het gebied van sociale media om hierover het gesprek te voeren. Kinderen weten vaak meer over de nieuwe app, games en trends dan volwassenen. Door nieuwsgierige vragen te stellen, krijg je waardevolle informatie en laat je zien dat je hun online wereld serieus neemt. Dit helpt om een open dialoog te voeren waarin leerlingen zich vrij voelen om dingen te delen. 

• Wees je bewust van je voorbeeldrol. Wat jij zelf doet en hoe jij je gedraagt op sociale media zegt meer dan alle regels, richtlijnen en protocollen. Houd online contact met leerlingen functioneel en professioneel.

Grijp in als het mis gaat

Grijp in als de sociale veiligheid in het geding komt, bijvoorbeeld wanneer sprake is van bedreigingen, (cyber)pesten, ongeoorloofd verspreiden van materiaal, accounts die gehackt worden en/of cyberstalking. Zie ons stappenplan voor omgaan met online incidenten.

Leg afspraken en regels vast

Het is raadzaam om afspraken en regels over sociale mediagebruik vast te leggen in een sociale media protocol. Het protocol biedt richtlijnen voor leerlingen, ouders en onderwijspersoneel over acceptabel en niet acceptabel online gedrag. Het kan bepalingen bevatten over: 

• Gedragsregels: Hoe gaan we als school om met online communicatie en sociale media? 
• Privacy en gegevensbescherming: Welke informatie mogen we wel of niet delen? 
• Contact tussen leerlingen en leraren: Via welke kanalen is dit toegestaan en onder welke voorwaarden? 
• Gebruik van sociale media in de les: Hoe zetten we sociale media verantwoord en educatief in? 
• Handhaving en consequenties: Wat er gebeurt er bij online grensoverschrijdend gedrag?   

De voorbeeldrol van de onderwijsprofessional

Als leraar heb je een belangrijke voorbeeldfunctie, zowel in de klas als online. Dit betekent dat je je bewust moet zijn van je eigen sociale mediagedrag en hoe dit zich verhoudt tot je professionele rol. Gebruik sociale media op een manier die bijdraagt aan een positieve online cultuur en denk dus kritisch na over je eigen uitingen online.

Deel kennis binnen het team

Niet iedereen binnen het team heeft dezelfde expertise nodig op het gebied van sociale media. Misschien heeft een collega meer kennis en ervaring en kun je die benaderen als vraagbaak. Het is echter wel belangrijk dat alle teamleden een basiskennis hebben en op de hoogte zijn van de schoolbrede protocollen en gedragsregels. 

Creëer een open gesprekscultuur

Sociale media kunnen zorgen voor lastige of gevoelige situaties. Het is daarom essentieel dat er binnen het team een open cultuur is waarin je dergelijke situaties bespreekbaar maakt. Geef elkaar de ruimte om vragen te stellen, dilemma’s te delen en gezamenlijk naar oplossingen te zoeken. Bespreek bijvoorbeeld met elkaar: 

• Hoe gaan we om met grensoverschrijdend gedrag van leerlingen op sociale media?
• Hoe reageer je als een collega negatief wordt besproken op sociale media? 
• Wat doe je als er privé-informatie van leerlingen of leraren online verschijnt? 

Maak een schoolbrede visie en beleid 

Een sociaal veilige school begint met een gedeelde visie op online gedrag en sociale media. Hoe zorgen we ervoor dat leerlingen en medewerkers zich zowel fysiek als online veilig voelen? Dit vraagt om een bewuste strategie waarin het omgaan met sociale media aansluit op de visie van de school. 

Een doordachte aanpak houdt in dat je: 

• Gedragsregels, protocollen en een eenduidige houding tegenover sociale media en online veiligheid duidelijk formuleert. Hiermee bied je helderheid en structuur voor zowel leerlingen als medewerkers. 

• Afspraken niet alleen op papier zet, maar je deze actief bespreekt, evalueert en bijstelt. Door sociale media en online gedrag regelmatig op de agenda te zetten, blijft het onderwerp levendig en relevant. 

• Het beleid aansluit bij de praktijk, zodat het ook echt wordt nageleefd. De uitdaging ligt vaak niet in het opstellen van afspraken, maar in het creëren van bewustwording en het samen uitdragen van de gewenste online cultuur.  

Melden en ondersteuning

Leerlingen, ouders en medewerkers moeten weten waar ze terechtkunnen bij grensoverschrijdend online gedrag. Zorg voor: 

• Duidelijke meldprocedures voor online incidenten, zodat slachtoffers en omstanders weten hoe en bij wie ze dit kunnen melden. 

• Aandacht voor nazorg en ondersteuning bij leerlingen die online grensoverschrijdend gedrag hebben meegemaakt. 

• Samenwerking met externe instanties, zoals politie, kinderenwerk, Halt, Veilig Thuis of Helpwanted.nl, om effectieve hulp te bieden. Lees meer bij: Samenwerken met schoolpartners.  

Samen met politie 

Handhaving en veiligheid
Samenwerken met de politie helpt om de veiligheid op school en online te bewaken. Bij online bedreigingen, het verspreiden van schadelijke beelden of digitale oplichting kan een snelle reactie van een jeugdagent of digitale wijkagent voorkomen dat situaties escaleren. Door korte lijntjes met de politie te hebben, kun je direct handelen bij problemen. Zo weten leerlingen dat grensoverschrijdend gedrag niet zonder gevolgen blijft. 

Preventie en vroegtijdige signalering
De politie kan helpen om risicovol gedrag, zoals cyberpesten en online beïnvloeding door criminelen, vroeg te signaleren. Een digitale wijkagent ziet trends en kan de school waarschuwen als er zorgen zijn binnen de gemeenschap. Je kunt snel ingrijpen bij online problemen als je een vast contactpersoon heeft. Zo hoeft de politie pas in actie te komen als het echt nodig is. 

Bewustwording en samenwerking
Een jeugdagent of digitale wijkagent kan bijdragen aan bewustwording over online risico’s. Samen kun je richtlijnen opstellen voor hoe je omgaat met online misstanden. Dit zorgt ervoor dat leerlingen en leraren weten waar ze terechtkunnen bij problemen. De aanpak van online veiligheid wordt effectiever door duidelijke afspraken en samenwerking. 

Samen met kinderenwerk 

Begeleiding en ondersteuning
Kinderenwerkers helpen kinderen bij het omgaan met sociale media. Ze begrijpen de leefwereld van kinderen en bieden ondersteuning bij vragen over groepsdruk, online pesten en zelfbeeld. Omdat zij geen autoriteit zijn zoals de politie, kunnen kinderen makkelijker bij hen terecht met problemen. Dit verlaagt de drempel om hulp te vragen. 

Bemiddeling bij online conflicten
Bij spanningen op sociale media kunnen kinderenwerkers helpen om ruzies of pestgedrag op te lossen. Ze herkennen problemen op tijd en kunnen ingrijpen voordat de situatie erger wordt. Ook kunnen ze als tussenpersoon fungeren tussen kinderen, ouders en de school, zodat je gezamenlijk naar een oplossing zoekt. 

Preventie vanuit een vertrouwensrelatie
Kinderenwerkers bouwen een band op met kinderen en kunnen daardoor open gesprekken voeren over online gedrag. Dit helpt om kinderen bewust te maken van de gevolgen van hun keuzes op sociale media. Dit werkt vaak beter dan een officiële waarschuwing, omdat de gesprekken laagdrempelig zijn. Zo ontwikkelen kinderen verantwoord online gedrag. 

Samenwerken met ouders 

Scholen en ouders hebben samen de taak om kinderen veilig en bewust te leren omgaan met sociale media. Kinderen zijn veel online en het is belangrijk dat zij daar goede begeleiding bij krijgen. Ouders kunnen thuis het gesprek aangaan over online gedrag, terwijl de school dit ondersteunt met lessen en duidelijke regels.  

Creëer bewustwording
Ouders hebben vaak niet altijd door welke gevaren er online zijn of weten niet hoe ze hun kinderen beschermen. Daarom is het belangrijk dat scholen regelmatig informatie delen, bijvoorbeeld via nieuwsbrieven, sociale media of ouderavonden. Dit kan gaan over cyberpesten, privacy of hoe de school omgaat met online problemen. Ook kunnen scholen ouders laten weten bij wie ze terechtkunnen als er zorgen zijn. 

Stimuleer het gesprek
Het is belangrijk dat ouders met hun kinderen praten over hun online ervaringen. Kinderen weten beter hoe ze moeten omgaan met online problemen, zoals cyberpesten, als ze dit regelmatig doen. Help ouders hierbij door bijvoorbeeld informatie te delen over hoe je als ouder actief met je kind praat over sociale media en online risico’s. Op OffLimits staan handige tips om dit gesprek te voeren.  

Laat ouders positief online gedrag stimuleren
Kinderen leren vooral van het voorbeeld dat hun ouders geven. Daarom is het goed als ouders laten zien hoe je respectvol en veilig met sociale media omgaat. Scholen ondersteunen dit door bijvoorbeeld leerlingen filmpjes of presentaties te laten maken over positief online gedrag. Zo wordt het niet alleen een regel, maar iets wat kinderen zelf belangrijk vinden. 

Geef ouders handvatten
Ouders moeten weten waar ze hulp krijgen als er problemen zijn. Scholen kunnen ouders voorzien van handige links en telefoonnummers, zoals meldpunten voor cyberpesten of de helpdesks van sociale mediaplatforms. Zo kunnen ouders snel actie ondernemen als hun kind te maken krijgt met online problemen. Ook helpt de Mediadiamant ouders om bewuste keuzes te maken in het mediagebruik van hun kind. Dit model laat zien welke aspecten belangrijk zijn bij mediaopvoeding, zoals balans, veiligheid en gedrag. Dit geeft ouders ideeën over hoe ze hun kind ondersteunen en beschermen op sociale media. 

Maak duidelijke afspraken
Veel scholen werken al met afspraken over gedrag op school. Dit kan ook worden uitgebreid naar online gedrag. Door afspraken te maken over wat acceptabel is op sociale media, zowel thuis als op school, krijgen leerlingen een duidelijk kader. Dit helpt om samen eenduidig op te treden tegen cyberpesten en ander ongewenst gedrag. 

Mobieltjesverbod 

Vanaf het schooljaar 2024-2025 is het gebruik van mobiele telefoons niet meer toegestaan op basisscholen en het (voortgezet) speciaal (basis) onderwijs.

Scholen moeten zelf met leraren, leerlingen en hun ouders afspraken maken hoe dit er op hún school precies uit gaat zien. Maak hierbij bijvoorbeeld gebruik van de handreiking ‘Schoolbeleid voor smartphones’ van Kennisnet. 

Op de website van Kennisnet staat ook een stappenplan voor een helder smartphonebeleid.

Bron: rijksoverheid.nl