Nederland is tot op heden gevrijwaard gebleven van grootschalige schietpartijen op scholen. Toch zijn er in de afgelopen jaren enkele ingrijpende incidenten geweest met vuurwapens, en werd een aantal scholen geconfronteerd met een reële dreiging. Hoe klein de kans ook is, scholen moeten er rekening mee houden dat een dergelijke gebeurtenis ook op hun school voor kan komen. Met preventieve maatregelen en een alerte houding op eventuele waarschuwingssignalen kan het risico op een school shooting worden gereduceerd.

Wat is een school shooting?

Het thema school shooting kwam internationaal in de belangstelling door de documentaire Bowling for Columbine van regisseur Michael Moore. Hij gebruikte de slachting onder leerlingen en personeelsleden op Columbine Highschool (20 april 1999) als aanklacht tegen het wapenbezit in de Verenigde Staten. Tegelijkertijd biedt de film een interessant inkijkje in de belevingswereld van de daders.

School shooting is een zorgvuldig voorbereide schietpartij, waarbij een onderwijsinstelling bewust is gekozen als locatie. De dader is meestal een (oud-)leerling. Het doel is zoveel mogelijk slachtoffers te maken. De motieven van de dader(s) zijn: macht uitoefen en wraak nemen. Naast een vuurwapen worden door de dader(s) soms ook steekwapens en/of explosieven gebruikt.

In Duitsland wordt de term ‘amok’ gebruikt. Dit uit het Maleis afkomstige woord betekent zoveel als een ‘ontwrichtende en onbezonnen daad’. Daarmee dekt amok de lading onvoldoende, omdat daders van een school shooting hun daad juist zeer zorgvuldig plannen. Bij gebrek aan een goede Nederlandse benaming gebruiken we in dit informatieblad de term ‘school shooting’.

Preventie

Het is een illusie te denken dat alle school shootings voorkomen kunnen worden. Een gestoorde geest houdt namelijk niemand tegen. Dat betekent niet dat de school niet alles in het werk moet stellen om de kans op een school shooting zo klein mogelijk te maken.

Erbij horen

School shootings worden in het algemeen uitgevoerd door jongens met een zeer beperkt sociaal netwerk. Door als school veel aandacht te besteden aan groepsvorming in de klas binnen mentorlessen en met werkvormen uit ‘samenwerkend leren’ in de lessen wordt de kans kleiner dat leerlingen in een sociaal isolement belanden.

Geen specifieke aandacht

Besteed in de lessen geen specifieke aandacht aan het onderwerp school shooting. Hiermee worden gevoelens van potentiële daders versterkt en copycat-gedrag aangemoedigd. Gebruik dus ook geen romans, films of toneelstukken om het onderwerp te behandelen.

Leerlingbegeleiding

Bij het signaleren van leerlingen die buiten de boot vallen of zich isoleren, speelt de mentor een belangrijke rol. Als de problematiek van een leerling de competentie van de mentor overstijgt, verwijst de mentor deze leerling naar de leerlingbegeleiding. Met het oog op bedreigers en potentiële school shooters, is het van belang dat de school de zorgstructuur goed op orde heeft.

Inzet van peers

Het inzetten van peers – bijvoorbeeld in de vorm van vertrouwensleerlingen of leerlingmentoren – kan vroegsignalerend werken. Leerlingen spreken hun zorgen eerder uit tegenover een leeftijdsgenoot dantegenover een personeelslid. Een peer vangt mogelijke signalen eerder op, zodat voorkomen kan worden dat leerlingen met problemen in een isolement raken. Zievoor voor meer informatie hierover ons infoblad Peers: leerlingen betrekken, betrokken leerlingen.

Check digitale uitingen

ROC van Twente heeft een zogenoemd Webcare Team ingesteld. Dit team speurt de sociale media af op zoek naar berichten waarin het ROC van Twente op negatieve wijze wordt genoemd. En met succes: toen in 2012 een tweet verscheen dat iemand een bloedbad wilde aanrichten op de onderwijsinstelling, was de politie snel ter plaatse en kon erger worden voorkomen.Scholen doen er dus goed aan om een soortgelijk team te organiseren.

Waarschuwingssignalen

Uit onderzoek blijkt dat daders voorafgaand aan hun daad vaak direct of indirect signalen afgeven over wat ze van plan zijn. Deze signalen noemen we red flags. Scholen moeten daarom alert zijn op deze waarschuwingssignalen, zodat ze in een vroeg stadium het gesprek kunnen aangaan of de noodzakelijke zorg kunnen organiseren.Schoolprestaties kunnen een indicatie zijn dat een leerling iets gewelddadigs van plan is. Veel daders hadden om onverklaarbare redenen plotseling slechtere schoolresultaten. Ze vertoonden gebrek aan discipline en hadden in toenemende mate conflicten met docenten en medeleerlingen.

Meer concreet zijn de signalen die potentiële daders afgeven in hun schoolwerk. Voorbeelden daarvan zijn een werkstuk of opstel waarin geweld wordt verheerlijkt, of een zeer gewelddadige tekening.

De dader blijkt in ruim 80 procent van de gevallen een signaal af binnen de eigen peer group. Het gaat dan bijvoorbeeld om berichten via WhatsApp, Snapchat, Twitter of een filmpje op YouTube. De boodschap bevat vaak een verwijzing naar eerdere school shootings. Soms worden medeleerlingen met de dood bedreigd.

Probleem is dat veel medeleerlingen het gevoel hebben ‘uit de school te klappen’ als ze hierover met volwassenen praten. Soms worden medeleerlingen zelfs direct met de dood bedreigd,waardoor het mogelijk nog lastiger voor hen wordt om ‘uit de school te klappen’.

Ruim 93 procent van de volwassenen rondom de schutter (ouders, leerkrachten) gaf achteraf bezien aan dat ze zich zorgen maakten over de dader. Onderwijspersoneel zou een dergelijke intuïtie om moeten zetten in actie, door contact te zoeken met de leerling en zijn ouders met het doel deze leerling zorgvuldig te (laten) begeleiden.

Pesten

Regelmatig duikt in de media de verklaring op dat de daders tot schieten overgingen omdat ze werden gepest. Uit onderzoek is echter niet gebleken dat er sprake was van excessieve vormen van pesten. Wel is het zo dat veel daders een narcistische persoonlijkheidsstoornis vertoonden, waardoor ze zich sneller gekrenkt of aangevallen voelden.

Wees voorbereid op het ergste

Zorg voor draaiboeken

Stel een calamiteitendraaiboek samen en benoem een calamiteitenteam. Leg een lijst aan met telefoonnummers van schoolexterne specialisten, zoals politie, slachtofferhulp en jeugdzorg en maatschappelijk werk. Meer informatie hierover vindt u op de website van School & Veiligheid.

Plattegrond

In een crisissituatie is het aan politie en hulpdiensten om het aantal slachtoffers zo veel mogelijk te beperken. Bij hun inzet kunnen zij geholpen worden met een duidelijke plattegrond van de onderwijsinstelling. De brandweer beschikt over een actuele plattegrond van alle openbare gebouwen in de regio, hiervan kan gebruik worden gemaakt.

Omgaan met de media

Wanneer er een calamiteit plaatsvindt op school is de kans groot dat de media hierover willen berichten. Het is verstandig om de regie in eigen hand te houden en het contact met de pers strak te regisseren. Een vooraf opgesteld draaiboek kan hierbij een goede hulp zijn. Een aantal zaken willen we vast noemen:

• Benoem een persvoorlichter. Hij of zij is de enige die de pers te woord staat.
• Sta pers te woord in een locatie buiten school.
• Verstrek geen persoonlijke informatie over slachtoffers of daders.
• Instrueer de leerlingen en het personeel dat zij de pers niet te woord staan.

Zie voor meer informatie het infoblad Omgaan met de media bij incidenten.

Als de schok natrilt

Als het onverhoopt tot een school shooting komt, moet gezorgd worden voor directe opvang van leerlingen en personeel. Daarna moet de school het verwerkingsproces in goede banen leiden.

AMOK-procedure

In het geval van een gewapend persoon kent de politie de AMOK-procedure. Deze procedure is erop gericht om zo snel mogelijk een gewapend persoon te neutraliseren en slachtoffers te voorkomen. De politie neemt dan de volledige regie over. Dat betekent dat het crisisteam van de school het crisismanagement overdraagt aan de politie.

Profiel van de dader

In Duitsland en de Verenigde Staten is uitgebreid onderzoek gedaan naar school shootings. Hieruit blijkt dat de daders – hoe verschillend ze ook zijn – een aantal opvallende gelijkenissen vertonen.

Het is verleidelijk om deze kenmerken te gebruiken om potentiële daders op te screenen. Er is geen nauwkeurig profiel op te stellen van daders die betrokken zijn bij een gerichte geweldsdaad tegen de school. Scholen moeten daarom terughoudend zijn in het gebruik van checklists. De meeste in het zwart geklede leerlingen die houden van gewelddadige videogames hebben niet direct iets kwaads in de zin. Het gaat om een combinatie van factoren die ertoe kunnen leiden dat leerlingen hun dodelijke fantasieën ten uitvoer brengen. Het gevaar bestaat dat leerlingen als risicofactor worden bestempeld, terwijl ze dat absoluut niet zijn.