Primair Onderwijs
Voortgezet Onderwijs
MBO
Creëer een sociaal veilige sfeer op school
Sociale veiligheid op school
Bekijk ook
Sociale veiligheid betekent dat iedereen zich op school welkom, gerespecteerd en veilig voelt. Het gaat om het bevorderen van sociaal gedrag én het tegengaan van grensoverschrijdend en ongewenst gedrag. Op een veilige school durf jij je uit te spreken, voel jij je gezien en geaccepteerd en hoor je erbij.
Op deze pagina lees je meer over:
School is niet alleen een plek om kennis op te doen, maar ook een oefenplaats voor het samenleven met anderen. Denk hierbij aan: omgaan met verschillen, grenzen ontdekken en leren verantwoordelijkheid nemen.
Dat vraagt om een omgeving waarin fouten maken mag. Iedereen moet zich er veilig voelen om aangesproken te worden én om zich uit te spreken. Dus zowel leerlingen, ouders als schoolmedewerkers.
Sociale veiligheid betekent dus niet dat er geen conflicten zijn. We hebben ook botsingen nodig om met elkaar te leren. Juist tijdens dit soort momenten kun je met elkaar oefenen in het respectvol omgaan met elkaar.
De Inspectie van het Onderwijs definieert sociale veiligheid op school als volgt:
“Een school is veilig als de sociale, psychische en fysieke veiligheid van leerlingen niet door handelingen van anderen wordt aangetast. Dat betekent dat er een veilige en positieve sfeer is op school. Het betekent ook dat de school optreedt tegen pesten, uitschelden, discriminatie, geweld en andere vormen van ongepast gedrag, en deze zoveel mogelijk voorkomt.”
Naar boven ^
Leerlingen kunnen pas écht tot leren komen en zich ontwikkelen, als ze zich veilig voelen op school. Daarom is een sociaal veilige omgeving zo belangrijk. Een goed schoolklimaat zorgt voor meer veiligheid op school. Daarnaast heeft het een positief effect op de schoolprestaties, het welzijn en de psychische gezondheid van leerlingen.
Onderzoek van het Kohnstamm Instituut (2024) laat zien dat het verbeteren van het schoolklimaat een positief effect heeft op de sociale veiligheid. Dus als we de sociale veiligheid op school willen verbeteren, moeten we eerst zorgen voor een prettig en positief schoolklimaat. Drie elementen spelen daarin een cruciale rol, namelijk: Schoolverbondenheid en betrokkenheid, Interpersoonlijke relaties en Sociale normen en regels. Zie ook de infographic (klik op het plaatje voor een grotere versie). We lichten de elementen hieronder toe.
Dit houdt in dat leerlingen en medewerkers zich thuis en welkom voelen binnen de school. En dat zij zich onderdeel voelen van de schoolgemeenschap. Ook betekent het dat leerlingen en medewerkers voelen dat ze steun en zorg krijgen van de mensen op school, dat ze participeren in het schoolleven en dat ze zich positief verbonden voelen met de school.
Interpersoonlijke relaties verwijzen naar relaties tussen leraren en leerlingen en tussen leerlingen onderling. Ondersteunende relaties kenmerken zich door steun, warmte en empathie en respect voor diversiteit.
Een warme relatie tussen leraar en leerling bevordert pro-sociaal gedrag en vermindert pestgedrag. Ook voelen leerlingen die een goede relatie hebben met hun leraar zich meer thuis op school.
In klassen waar positieve sociale relaties heersen, bieden leerlingen elkaar meer sociale steun en komt minder pestgedrag voor.
Het is van belang dat het duidelijke en rechtvaardige regels zijn, die iedereen op school consequent toepast. Op die manier zorgen sociale normen en regels voor veiligheid op school. De focus moet daarbij liggen op het benadrukken van positief gedrag en verbinding, en niet op bestraffend optreden.
Naast deze drie hoofdelementen dragen nog vier elementen bij aan een veilig schoolklimaat. Het effect op de prestaties en welzijn zijn echter minder groot. Het gaat om: Leiderschap, Professionele relaties in het team, Burgerschaps- en sociale vaardigheden en de Fysieke omgeving:
De schoolleider werkt aan een gezamenlijke visie die duidelijk is voor al het schoolpersoneel. En verzekert daarbij ondersteuning tijdens de implementatie van de schoolvisie.
Dit gaat om: de kwaliteit van de relaties onder het personeel, het gezamenlijk werken en leren en wederzijdse ondersteuning.
Hierbij gaat het om het stimuleren van vaardigheden zoals empathie, emotieregulatie, actief luisteren en geweldloze conflictoplossing.
De grootte, uitstraling, netheid, comfort, ordelijkheid van de school en de beschikbaarheid van werkmateriaal.
Het creëren van een sociaal veilig schoolklimaat is niet alleen noodzakelijk om goed te kunnen leren. Zorgdragen voor een veilig leer- en werkklimaat is ook wettelijk verplicht. Hieronder lees je in welke wetgeving wat is vastgelegd.
De Wet veiligheid op school verplicht scholen beleid te voeren dat erop gericht is om pesten te voorkómen en aan te pakken als het toch gebeurt. Op dit moment ligt er ook een wetsvoorstel ‘Vrij en Veilig onderwijs’. Daarin scherpt de overheid de eisen op het gebied van sociale veiligheid verder aan.
De Kwaliteitswet zorgt ervoor dat een school alle klachten moet behandelen die gaan over, onder andere, ongewenst gedrag of het niet nemen van maatregelen gericht op de veiligheid.
De Wet seksuele misdrijven zorgt ervoor dat slachtoffers van seksueel en geweld en seksueel grensoverschrijdend gedrag beter zijn beschermd. Ook in het onderwijs kunnen jongeren te maken krijgen met seksuele misdrijven. In de onderwijswetten is een meld-, overleg- en aangifteplicht opgenomen voor seksuele misdrijven, specifiek gericht op het onderwijs.
Vanuit de Arbeidsomstandighedenwet (Arbowet) en de cao’s voor het onderwijs moet de werkgever beleid voeren dat gericht is op de bescherming van medewerkers tegen onder andere: seksuele intimidatie, agressie en geweld. En het moet beleid voeren om ongewenst gedrag te voorkómen.
In dit animatiefilmpje laten wij zien wat de Wet veiligheid op school betekent:
De Inspectie van het Onderwijs houdt toezicht op de kwaliteit van het onderwijs. Ook ziet de Inspectie toe op naleving van wetten en regels zoals de zorgplicht van de school voor de sociale veiligheid van de leerlingen. Als deze tekort schiet, is het van belang dat de school maatregelen neemt voor verbetering.
Kennisbank artikelen over dit onderwerp:
Scholen in het primair, voortgezet en speciaal onderwijs zijn op basis van de wet Veiligheid op school verplicht zorg te dragen voor een veilige school. Wat houdt deze wet in? Wij bieden verwijzingen naar informatie en hulpmiddelen die helpen bij het in de praktijk brengen van de verplichtingen.
Ouders, leerlingen en personeel hebben het recht om te klagen. Dit klachtrecht is zelfs wettelijk vastgelegd (Kwaliteitswet 1998). Wat houdt dit in?
Wat is het verschil tussen de Meldcode en de Meldplicht? Wanneer geldt de Meldcode Kindermishandeling en huiselijk geweld en wanneer de Meldplicht bij seksuele intimidatie en seksueel misbruik in het onderwijs? Wij lichten het toe. Ook kun je onze folder downloaden met duidelijke uitleg, met een versie voor het po en een versie voor het vo/mbo.
Vanuit de Wet veiligheid op school, de Arbowetgeving en de cao-afspraken moet de school als werkgever actief en expliciet beleid voeren om de veiligheid van personeel en leerlingen op school te waarborgen. Scholen moeten dit uitwerken in een veiligheidsplan en opnemen in de schoolgids.
Een veilige school ontstaat alleen als beleid en praktijk goed op elkaar zijn afgestemd. Dat betekent: wat op papier staat, is terug te zien in de dagelijkse praktijk. Dit is een doorlopend proces wat voortdurende aandacht vraagt van alle betrokkenen binnen de school. Regelmatig evalueren en aanpassen is een kernonderdeel van het schoolverbeteringsproces.
Het is raadzaam om beleid gezamenlijk te ontwikkelen. Daardoor ontstaat meer draagvlak, en is de kans dus groter dat het beleid ook echt goed werkt in de praktijk.
Wat kunnen leerlingen, ouders en personeel van het schoolbestuur verwachten als het gaat om sociale veiligheid? En vice versa: wat staat leerlingen, ouders en onderwijspersoneel te doen? Waar kan iemand terecht met vragen of klachten en hoe gaat de school daarmee om? Het veiligheidsplan van de school geeft antwoord op deze vragen.
Een veiligheidsplan is meer dan een verzameling protocollen en regels. Een goed veiligheidsplan is een levend document dat je regelmatig raadpleegt, aanpast en bijstelt op basis van nieuwe ervaringen, inzichten en analyses uit de praktijk.
In een veiligheidsplan neem je minimaal op:
Lees ook de vragen en antwoorden over sociale veiligheid op de website van de Inspectie van het Onderwijs.
Een effectief veiligheidsplan voldoet niet enkel aan de minimale wettelijke eisen. Het plan is pas echt effectief als het een school-specifieke invulling biedt voor het werken aan een veilig schoolklimaat. Dat betekent dat in het veiligheidsplan staat hoe jullie in school werken aan de cruciale elementen voor een veilig schoolklimaat: schoolverbondenheid, interpersoonlijke relaties en sociale normen en regels.
Bekijk daarvoor ook de infographic over het vergroten van sociale veiligheid (klik op de afbeelding voor een grotere versie).
Het is wettelijk verplicht voor scholen om de veiligheidsbeleving te meten en te monitoren onder leerlingen (vanuit de Wet veiligheid op school) en onder personeel (vanuit de Arbowet). Inzicht in de beleving levert informatie op over hoe effectief het gevoerde veiligheidsbeleid is.
Op basis van de resultaten uit de monitor kan de schoolleiding het beleid aanpassen en bijsturen om doeltreffend te werken aan een veilig schoolklimaat. De monitoring moet gebeuren met een instrument dat een representatief en actueel beeld geeft op een valide en betrouwbare manier. Je moet leerlingen minimaal op deze drie aspecten bevragen:
Lees meer hierover in ons artikel Monitoring.
Daarnaast is de school als werkgever verplicht om zich een beeld te vormen van veiligheidsrisico’s en incidenten. De werkgever moet volgens de Arbowet een Risico Inventarisatie en Evaluatie (RI&E) afnemen. Gesignaleerde problemen moet zij in een plan van aanpak opnemen.
Deze RI&E moet actueel zijn, wat betekent dat je het jaarlijks moet evalueren en actualiseren. Lees meer hierover op de website van VOION (arbeidsmarkt- en opleidingenfonds voortgezet onderwijs).
Deze jaarlijkse analyse momenten helpen om ook het veiligheidsplan weer te actualiseren. VOION heeft het instrument Arboscan-VO ontwikkeld om je te ondersteunen bij het opstellen van de RI&E.
Een veiligheidsplan is meer dan een verzameling protocollen en regels. Een goed veiligheidsplan is een levend document met een centrale rol in het veiligheidsbeleid. Je raadpleegt en actualiseert het regelmatig.
Ons Digitaal Veiligheidsplan kan je hierbij helpen. Dit is een online tool die richting geeft aan het handelen van het schoolteam en andere betrokkenen bij de school. De tool doet dit op basis van wettelijke verplichtingen én werkzame elementen voor een veilig schoolklimaat.
Het plan is opgebouwd rond zes radertjes:
Elke school is anders. En daarmee verschilt ook de aanpak voor een sociaal veilige omgeving voor elke school. In de brochure over de Netwerkbijeenkomst Gluren bij de buren (pdf) lees je acht inspirerende verhalen: hoe pakten andere scholen het aan? De brochure is al van een tijdje geleden, maar de verhalen zijn nog steeds actueel.
Of bekijk vier filmpjes van scholen waar wij op bezoek zijn geweest:
Online tool voor het maken of verbeteren van een veiligheidsplan voor jouw school. In vijf stappen kun je aan de slag met het in beeld brengen van het beleid rond sociale veiligheid op jouw school.
Deze Modelgedragscode voor schoolmedewerkers is een hulpmiddel voor scholen om een eigen gedragscode op te stellen. Het biedt richtlijnen voor gewenst gedrag van personeel.
Scholen zijn verplicht zorg te dragen voor de fysieke en sociale veiligheid van leerlingen en medewerkers. Welke taken en functies op het gebied van sociale veiligheid op scholen zijn verplicht en welke niet? Een overzicht.
Op papier hebben de meeste scholen hun veiligheidsbeleid op orde. Dat blijkt uit rapportages van de Inspectie van het Onderwijs; bijvoorbeeld door de aanwezigheid van protocollen. Daarmee probeer je op school belangrijke veiligheidsissues zoveel mogelijk voor te zijn. Denk bijvoorbeeld aan (cyber)pesten, agressie tegen personeel en ander ongewenst gedrag. Om leerlingen en personeel een veilige omgeving te bieden, heb je meer nodig dan plannen en protocollen op papier. Een sociaal veilig schoolklimaat ontstaat pas als afspraken en uitgangspunten ook zichtbaar en voelbaar zijn in het dagelijkse handelen van iedereen in de school: van directie tot leerlingen.
Sociale veiligheid verankeren, betekent dat het een vanzelfsprekend onderdeel is van hoe je als school werkt. Het betekent dat het terugkomt in alle onderdelen van de schoolorganisatie. Denk aan de pedagogische aanpak in de klas, teamoverleggen, leerlingzorg, personeelsbeleid, schoolontwikkeling en kwaliteitszorg.
Een goede verankering vraagt om:
Evalueer de missie en visie van de school en/of het schoolbestuur waar de scholen onder vallen. Benadrukken ze, naast intellectuele vaardigheden, ook de ontwikkeling van sociale, emotionele, ethische en burgerschapsvaardigheden als prioriteit? Als dat niet zo is, zou je het volgende kunnen doen:
Visie heeft alleen betekenis als deze leeft in de praktijk. Dat vraagt om heldere afspraken, gedragscodes en gezamenlijke waarden. Met ons Digitaal Veiligheidsplan ondersteunen wij schoolbesturen en -teams met het inrichten en levend houden van het sociaal veiligheidsbeleid.
Een sociaal veilig schoolklimaat vraagt om voortdurende aandacht. Het monitoren en evalueren van veiligheidsbeleving is daarom essentieel.
Volgens het wetsvoorstel vrij en veilig onderwijs moeten scholen jaarlijks gaan evalueren, onder andere op basis van:
De uitkomsten bespreek je met de medezeggenschapsraad en gebruik je om te verbeteren.
Mogelijke acties die voortvloeien uit het wetsvoorstel:
Een veilige school begint bij mensen en hoe zij met elkaar omgaan. Vooral leraren zijn bepalend voor het schoolklimaat: zij staan dagelijks in contact met leerlingen en geven vorm aan de cultuur in de klas en daarbuiten. Daarom is het allereerst belangrijk dat je je als leraar hiertoe voldoende toegerust voelt.
Binnenkort verschijnen hier praktische tips en reflectievragen voor leraren. Die bieden concrete ondersteuning bij het vormgeven van sociale veiligheid in de praktijk. Centraal staan daarin in ieder geval de elementen van een veilig schoolklimaat:
De schoolleider heeft een centrale rol in het verankeren van sociale veiligheid. Dat vraagt om leiderschap dat: richting geeft, ruimte biedt voor gesprek, koers houdt op gedeelde waarden, én reflectie stimuleert. Je faciliteert het vormen van een gedeelde visie op een veilig schoolklimaat, waarin aandacht is voor de elementen van een veilig schoolklimaat. Bekijk daarvoor ook de infographic over het vergroten van sociale veiligheid (klik op de afbeelding voor een grotere versie).
Om tot een gezamenlijke visie te komen, onderzoek je samen met je team wat er nodig is om dat te realiseren. Dit doe je door samen in kaart te brengen hoe het nu gaat binnen jouw school. Wat gaat al goed en waar schuurt het nog?
Je maakt ruimte voor gesprekken over onderliggende waarden en overtuigingen. Deze zijn essentieel voor het bereiken van consensus en draagvlak. Gezamenlijke basiswaarden en een gedragen gedragscode vergroten de kans op eenheid binnen het team.
Is de visie eenmaal bepaald, dan volgt de vertaalslag naar concreet beleid. Leg gemaakte afspraken vast in een plan dat richting geeft aan de uitvoering. Hiervoor kun je gebruik maken van ons Digitaal Veiligheidsplan. Dat is een gratis, digitaal instrument om je veiligheidsplan vorm te geven. Dit plan maakt het voor je team duidelijk hoe alle onderwijsprofessionals binnen de school handelen.
Zorg tot slot dat de visie en afspraken breed bekend zijn: bij het team, leerlingen en ouders. Duidelijke communicatie versterkt betrokkenheid en voorkomt misverstanden. Dit gaat verder dan het opnemen van de afspraken in de schoolgids. Bespreek het bijvoorbeeld in het team en neem het mee in de startgesprekken met ouders. Spreek onderling ook verwachtingen uit.
Ook tijdens en na de invoering van beleid blijft jouw rol als schoolleider belangrijk. Jij bent degene die koers houdt, ondersteunt en het goede voorbeeld geeft. Zorg dat je hierbij aandacht hebt voor:
Wil je meer praktische handvatten hoe je als schoolleider kunt sturen op een veilig schoolklimaat? Lees onze tips.
Wil je meer informatie over werken aan een veilige schoolcultuur? Lees dan ons artikel Werken aan een veilige schoolcultuur.
Doelgericht en samenhangend vormgeven aan burgerschapsonderwijs vraagt om het ontwikkelen van een gedragen aanpak. Alleen dan kun je gericht invulling geven aan de burgerschapsvorming, passend bij de schoolcontext. De gesprekstool ‘Pas op de plaats’ helpt jou en je team op weg om het noodzakelijke gesprek te beginnen.
Spel over gewenst en ongewenst gedrag op school. Bedoeld voor onderwijsteams of om te spelen met leerlingen of ouders in het primair onderwijs. Naast de versie voor het primair onderwijs is er ook een versie voor het voortgezet onderwijs en mbo.
Spel over gewenst en ongewenst gedrag op school. Bedoeld voor onderwijsteams of leerlingen. Naast de versie voor het vo en mbo is er ook een versie voor het po.
Heb je een vraag of wil je persoonlijk advies over sociale veiligheid op school?
Neem dan contact op met ons Adviespunt.
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief en ontvang actuele informatie over sociale veiligheid op school.
Meld je aan
Wil je op de hoogte blijven van actuele ontwikkelingen rondom sociale veiligheid op school?
Schrijf je dan in voor onze nieuwsbrief!
